Pas zat ik samen met een paar zen studenten bij elkaar waarbij één iemand opmerkte dat ze in de afgelopen dertig jaar geen meter opgeschoten was. Ze kwam weer precies dezelfde patronen tegen als destijds, en aanbevelingen van haar toenmalige leraar kon ze vandaag de dag nog steeds één op één overnemen voor haar gevoel. Een aantal anderen herkenden dit volledig. Na twintig, dertig, veertig jaar nog steeds dezelfde valkuilen tegenkomen, nog steeds over dezelfde dingen struikelen.
In de 13e eeuw leefde een Chinese vrouw, Zhiyuan Xinggang Diep van binnen wist ze dat vrijheid mogelijk is. Maar hoe? Ze zocht en beoefende Chan (zoals zen in China wordt genoemd) en hoopte daarmee verder te komen. Maar jaren later was ze nog geen steek verder. Ze voelde zich belemmerd door haar traditionele verplichtingen, door haar dagelijks leven. De frustratie en wanhoop waren soms zo sterk dat ze niet meer at of dronk.
Deze hoop op verandering komt velen van ons bekend voor, mijzelf inclusief! Het is een vooruitgangsdenken ten aanzien van mijzelf waar de afdeling zelfhulpboeken in de (digitale) winkels op floreert.
Maar binnen zen is het ik geen zelfverbeteringsproject. We worden niet volmaakt. Ik hoorde dat iemand eens een zen voordracht begon met: “In buddhism there is no hope”. Tja, met zo’n eerste zin heb je gelijk de setting duidelijk gemaakt voor je toehoorders. Ik vind het een geweldige zin, en hij is me altijd bijgebleven. Want hiermee wordt de zinloosheid van bepaalde inspanningen gelijk duidelijk. De vrijheid zoeken via de weg van jezelf veranderen, bijschaven, oppimpen, inspuiten of wat dan ook is uiteindelijk een doodlopende weg.
Er is geen hoop, dat klinkt tamelijk hopeloos. Maar vreemd genoeg is het heel bevrijdend. Als je kijkt naar hopen dan impliceert dat namelijk het een en ander. Het betekent dat het nu niet goed is, maar (hopelijk) later wel. En hiermee worden er voorwaarden gesteld: eerst moet dit of dat gebeuren, dán …. (ben ik gelukkig, is de situatie goed, ben ik tevreden enzovoort). Dit wordt gedaan vanuit dualiteit, met ik-hier en dat-straks. Het gaat uit van gescheidenheid. Door te hopen, wijs ik de realiteit af. Ik zeg in feite dat het huidige niet goed is en dat ik hetgeen er nu is, niet wil ervaren. Hiermee plaats ik de dingen buiten mijzelf en ontken ik de voortdurende interactie van de dingen en hun onderlinge afhankelijkheid. Er ontstaat een wereld van op zichzelf staande mensen en voorwerpen die een schijnbare soliditeit hebben, los van elkaar.
Volgens het boeddhisme zijn dit juist de processen die onze onvrede, frustratie en machteloosheid voortbrengen.
“Ze probeerde naar een plaats te lopen waar ze al bovenop stond.”
Wat als we niet hopen? Volgens zen is de situatie precies zoals het moet zijn, er hoeft niets veranderd te worden. Ik hoef mijzelf niet bij te schaven. Ik hoef geen vrijheid te bereiken, ik ben al vrij.
Hoe kan dat? Dat is precies waar Xinggang jaren en jaren op puzzelde. Ze probeerde iets te bereiken wat er al was. Ze probeerde naar een plaats te lopen waar ze al bovenop stond.
Zen gaat over ontwaken. Ontwaken uit de illusie en de beperking waar we doorheen kijken loslaten. Want we trekken grenzen waar ze er niet zijn. Zoals met de landkaart waarbij we zeggen dat dit Nederland is, en dat België. Zo hebben wij ook een denkbeeldige streep getrokken en een apart ik gecreëerd. Maar in werkelijkheid is de grens er helemaal niet. Het water van de rivier wordt niet opeens anders als het vanuit België Nederland instroomt.
Ook ik ben niet vast omlijnd. Er is geen gestold en op zichzelf staand ik. Het ik is als een ruimte waar ieder gevoel op kan komen, iedere gedachte, iedere herinnering, iedere voorkeur, iedere sensatie, ieder beeld. Niets hoeft weggemoffeld te worden.
Wat zich voordoet is continu veranderend, en daarmee verandert het ik continu. Hoe wonderlijk dat ‘ik’ ieder moment anders ben. Hoe wonderlijk dat ‘ik’ onbegrensd ben!
En ja, in die onbegrensdheid komen ook patronen op. Maar zoals de ruimte vrijelijk het ene voorwerp of het andere voorwerp kan huisvesten zonder te worden aangetast, zo kan ook ‘ik’ vrijelijk alle patronen ervaren. Patronen die zich altijd weer anders manifesteren. Er is een andere situatie met andere personen – inclusief mijzelf. Want in vergelijking met een vorige keer heb ik nieuwe indrukken erbij, andere ervaringen opgedaan en andere mensen ontmoet.
De pijn is anders, de frustratie, irritatie, verdriet, machteloosheid, angst is anders. We geven er woorden aan en daarmee lijkt het alsof we het over hetzelfde hebben als zoveel jaar geleden. Maar een woord is een soort bevroren situatie en kan nooit de uniekheid weergeven van dit-hier. Dus hoezeer het ook mag lijken dat ik op hetzelfde stuit als veertig jaar geleden, het is geen herhalend rondje dat ik loop. Het beeld van een spiraal komt dichter bij de ervaring.
Daarnaast is er nog een bevrijdend perspectief vanuit zen. Het is niet alleen dat de patronen niet gefixt hoeven te worden, ze zijn bovendien juist datgene wat deze persoon tot precies deze unieke persoon maakt waarvan er geen tweede bestaat. Wat een bemoediging als ik mijzelf weer eens aantref midden in de rollercoaster van een patroon!
Dus ja, we hangen van patronen aan elkaar, en tegelijkertijd is dat geen obstakel voor volledige vrijheid. Misschien zit in dat ene woordje wel het grote verschil: volledig. Dat is waar het over gaat, namelijk dat alles zich kan manifesteren. En dat is iets anders dan volmaakt worden.
Na vele jaren herkende Xinggang haar ware natuur en schreef ze over haar dagelijkse bestaan:
‘Geen belemmering en geen beperking, vrij om overal heen te gaan’.