Tijdsbeeld
Satsu leefde in de 18e eeuw in Japan, halverwege de Edo-periode (1603-1867). In 1603 bepaalde de heersende shogun dat de hoofdstad niet langer Kyoto was, maar Edo, het huidige Tokyo. Edo groeide uit van vissersdorp tot politiek en cultureel centrum van het land.
De Edo-periode wordt ook wel Tokugawa-periode genoemd, naar de dynastie van shoguns. Dit shogunaat vormde een militaire dictatuur, met een feodaal systeem van heren en leenmannen. Na een chaotische periode die het land had doorgemaakt, zorgde deze heerschappij voor een tijd van politieke stabiliteit, economische groei en binnenlandse vrede. Vanuit het streven tot behoud van stabiliteit op het politieke vlak werd handel en contact met het Westen geweerd en ontstond er een isolationistische politiek. Er was een strenge sociale orde waarbij beweging van de een naar de andere klasse verboden was. Boeren, die tachtig procent van de bevolking uitmaakten, waren gedwongen om boer te blijven en zo de voedselproductie voor het land op peil te houden.
Binnen iedere klasse hadden vrouwen een lagere status dan mannen. Door bepaalde wetten verloren ze economische en politieke rechten. Zo mochten ze geen eigendom meer bezitten, en een echtgenoot had het recht om zijn vrouw te doden als ze lui of slecht was, wat bijvoorbeeld betekende dat ze haar taken in het huishouden onvoldoende uitvoerde of dat ze zich niet als een gedienstige echtgenote op de achtergrond gedroeg. Vrouwen mochten niet meer in het theater spelen en werden uitgesloten van muziekfestivals en allerlei rituelen op heilige plaatsen. De ‘drie gehoorzaamheden’ vanuit het Confucianisme werden gemeengoed, wat inhield dat een vrouw zich moest schikken naar de wil van haar vader als meisje, van haar echtgenoot als volwassene, en van haar zoon op latere leeftijd.
Dat niet alle vrouwen zich naar deze voorschriften gedroegen, wordt duidelijk uit het levensverhaal van Satsu. In het licht van de heersende cultuur met de beperkende normen en wetten is haar opstelling ongelofelijk vrijmoedig en autonoom.
tokaido
Satsu wordt begin 18e eeuw geboren. Sommige bronnen vermelden 1704, andere noemen 1714 als haar geboortejaar. Ze groeit op in het vissersdorp Hara, dat vlak bij de berg Fuji ligt. Het was een klein plaatsje langs de Tokaido, de oostelijke zeeroute van Kyoto naar Edo. Er werd voornamelijk te voet gereisd, omdat karren in die tijd vrijwel niet bestonden. Rijkere mensen reisden in een kago, een soort grote doos die op stokken door vier mensen werd gedragen. Aan de Tokaido lagen 53 plaatsen waar je kon overnachten, eten en drinken en waar de paarden verzorgd konden worden. Hara was een van deze 53 rustplaatsen. De hele route duurde een week, maar met slechtere weersomstandigheden kon de reis wel een maand duren.
Soms wordt Satsu in geschriften Satsu-jo genoemd. De toevoeging ‘jo’ bij een naam wordt gebruikt als aanduiding voor een kind. Aangezien er een aantal opmerkelijke verhalen uit haar jeugd bekend zijn, wordt ze soms met Satsu-jo aangeduid.
zenmeester hakuin
De vader van Satsu is de neef van de grote zenmeester Hakuin. Als jongens waren ze speelkameraadjes en nadat ze volwassen zijn geworden, blijft er een nauwe band bestaan tussen de twee mannen. Hakuin leeft ook in Hara.
Hij is later bekend geworden om zijn hervorming en vernieuwing van de rinzai-zen waarbij hij terugkeerde naar wat hij zag als de essentie van zen: meditatie en het gebruik van koans. Voor Hakuin ging het om direct en lijfelijk ervaren. Hij maakte geen onderscheid in personen bij het onderrichten van de dharma, iedereen was welkom. Naast monniken en mannen in het dagelijks leven, behoorden ook vrouwen, en zelfs prostituees tot zijn leerlingen. Sommige leken-beoefenaars heeft hij transmissie gegeven, wat zeer ongebruikelijk was in die tijd.
achterwerk
Vader Shoji is een aanhanger van de plaatselijke Nichiren tempel die hij ook financieel steunt. Binnen het Nichiren boeddhisme neemt de Lotussoetra een centrale plaats en wordt gezien als de tekst die de ultieme en meest diepgaande leringen van de Boeddha bevat. Satsu gaat als kind vaak met haar vader mee naar de tempel.
Uit beschrijvingen over haar lijkt ze qua lichaam niet te voldoen aan het heersende schoonheidsideaal en haar ouders zijn bang dat ze geen echtgenoot zal vinden. Hun zorgen worden versterkt doordat Satsu een zeer eigenzinnige en onconventionele puber is, een scherp inzicht heeft en zeer ad rem uit de hoek kan komen. Ze voldoet absoluut niet aan het beeld van een volgzame vrouw waar toekomstige echtgenoten naar op zoek zijn. Als Satsu een jaar of 16 is, stellen haar ouders voor dat ze tot Kannon gaat bidden om haar kansen op de huwelijksmarkt te vergroten. Kannon is de bodhisattva van mededogen, ook wel Kanzeon (Japans), Guanyin (Chinees) of Avalokiteshvara (Sanskriet) genoemd. Deze recitatie die ze gebruikt, is waarschijnlijk dezelfde tekst die ook nu nog veelvuldig door zenboeddhisten wordt gereciteerd, namelijk de Enmei jukku Kannon gyo:
“Kanzeon na mu butsu yo butsu u in
yo butsu u en bu po so en jo raku ga
jo cho en Kanzeon bo nen Kanzeon
nen nen ju shin ku nen nen fu ri shin”
Satsu begint met reciteren en doet dit al snel met veel overgave. Ze zegt de tekst niet alleen in de tempel op, maar ook tijdens haar dagelijkse activiteiten zoals schoonmaken, wassen en poetsen. Binnen korte tijd krijgt ze een belangrijke realisatie die ook duidelijk wordt in het gezinsleven. Want als haar vader op een dag de kamer van Satsu binnenkomt, ziet hij haar boven op een aantal delen van de Lotus-soetra zitten, het meest heilige boek voor aanhangers van de Nichiren! “Wat doe je, je zit bovenop de Lotus-soetra!”, schreeuwt hij verontwaardigd. Maar Satsu antwoordt rustig: “Hakuin zegt dat alles boeddhanatuur heeft, dus waarin verschilt deze wonderbaarlijke soetra van mijn achterwerk?”.
jonge snotneus
Haar vader weet niet goed hoe om te gaan met deze voor hem onhandelbare dochter en gaat naar Hakuin. Hij vertelt hem over Satsu’s reactie bij het zitten op de Lotus-soetra. Hakuin is in zijn nopjes, want hij herkent het inzicht van Satsu en vezekert haar vader dat hij hem kan helpen. Vervolgens schrijft Hakuin een gedicht en geeft dit aan Satsu’s vader met de instructie om dit in huis op te hangen op een plek waar ze het zal zien. Het gedicht gaat als volgt:
“Als je het geluid kunt horen van een kraai die niet krast in het midden van de nacht
zal je de vader van voor dat je geboren bent verwelkomen.”
Satsu ziet het hangen en zegt: “Hé, dat is het handschrift van meester Hakuin. Tsjonge, ik had beter van hem verwacht!” Als Hakuin dit hoort, vraagt hij om Satsu naar zijn tempel te brengen. Hakuin stelt haar een aantal vragen die ze zonder aarzelen beantwoordt. Dan geeft hij haar koans. Ze overdenkt ze een paar dagen en komt iedere keer tot de kern ervan.
Op een dag geeft Hakuin haar een koan en vraagt: “Hoe begrijp je deze koan?”. Satsu zegt: “Sorry, kunt u het nog een keer herhalen?”. Hakuin begint weer met de koan, maar nog voor hij uitgesproken is, zet Satsu haar beide handen voor zich op de vloer en maakt een diepe buiging. “Dank u voor de moeite”, zegt ze en verlaat de kamer.
Hakuin roept uit: “Ik moet oppassen, want ik ben ertussen genomen door een jonge snotneus!”.
“Zonder aarzelen, speels en levendig drukt Satsu zich uit.“
Dit is echt Satsu. Zonder zich te laten imponeren, handelt ze direct vanuit de situatie waarbij ze zichzelf en haar karakter als deel van de gehele situatie meeneemt. Zonder aarzelen, speels en levendig drukt ze zich uit. Ook al zit er een groot zenmeester voor haar, ook al is hij ouder, ook al is het een man.
Na een half jaar heeft ze alle koans gepasseerd die Hakuin haar geeft.
zenmeester in het Dagelijkse leven
Satsu wil niet trouwen, maar dat is tegen de wens van haar vader. Hij noemt het tegendraadse gedrag van zijn dochter als hij Hakuin ziet. Hakuin komt op de kwestie van trouwen terug als hij Satsu spreekt. Hij zegt haar: “Je hebt het Dharma van de Boeddha doorgrond. Waarom verzet je je zo tegen het Dharma van de wereld? Het huwelijk is een zeer belangrijke zaak tussen mannen en vrouwen. Je zou de wensen van je vader moeten volgen.”
Hakuin was een fervent voorstander van de post-satori training. Op zijn sterfbed, een dag voor zijn overlijden, maakt hij zijn laatste kalligrafie met de tekst ” Meditatie in het hart van actie is oneindig veel dieper dan meditatie in stilte”. Wakker worden is geen eindpunt. Het gaat om de dharma uitdrukken, van dag tot dag leven. Hij raadt Satsu daarom aan om niet het klooster in te gaan maar te trouwen. Zou hij dit ook tegen een mannelijke opvolger hebben gezegd?
Satsu trouwt met Watanabe Kenzaemon, wiens familie de eigenaar is van een herberg voor de hogere, rijkere families die over de Tokaido reizen. Ze heeft een zogenaamd Draken Staf Certificaat van Hakuin gekregen, een certificaat waarmee hij inka gaf aan zijn leerlingen, de erkenning van volledig zenmeesterschap. En zo leeft Satsu haar zenmeesterschap: gewoon in het dagelijks leven met een gezin, een huishouden en alle verantwoordelijkheden die erbij horen. Op haar 44e wordt ze weduwe.
Niets uitsluiten
In alle voor- en tegenspoed drukt Satsu haar dharma uit, fris en vrij functionerend, passend bij de situatie. Als ze grootmoeder is, overlijdt haar kleindochter. Ze huilt en treurt. Een oude buurman wijst haar terecht. “Je bent bij Hakuin in de leer geweest, je hebt kensho en satori gehad en je verlichting is bevestigd door hem. Dan moet je toch niet zo emotioneel zijn en stoppen met huilen.” Satsu is woedend en scheldt hem uit: “Kale idioot, wat weet jij er nou van? Mijn tranen zijn veel beter dan wierook en bloemen offeren, of kaarsjes branden!”. De oude man vertrekt zonder nog een woord te zeggen.
Gevoelens worden niet ontkend door Satsu. Ook gevoelens – zowel prettig als onprettig – zijn manifestaties van boeddhanatuur. Kunnen we ze door ons heen laten gaan zonder weg te duwen? Kunnen we ze afgestemd op dit-hier meenemen in ons handelen?
In 1789 overlijdt Satsu. Het is onduidelijk of ze 75 of 85 jaar is geworden, omdat sommige bronnen 1704 en andere 1714 als haar geboortejaar noemen.
Toen Satsu overleden was, merkte een van de leerlingen van Hakuin op: “Tijdens het leven van oude zenmeester Hakuin werden veel mensen verlicht door zijn onderricht. Satsu was hier het meest voortreffelijke voorbeeld van. Zelfs oudere monniken, senioren, die al sinds lange tijd beoefenden waren veruit haar mindere.”
Bronnen
- Tokugawa period – brittannica.com
- Edo periode – tokyo.nl
- De geschiedenis van Tokyo – tokyo.nl
- Edo Period – Life for Japanese Women
- The Gender Divide in Kabuki and Japanese Theater – deeperjapan.com
- Tokaido – Wikipedia
- Hakuin’s Precious Mirror Cave – Norman Waddell, 2009
- Nichiren boeddhisme – lotusbuddhas.com
- Hakuin Ekaku – Wikipedia
- Hakuin Ekaku – Terebess.hu
- The sound of one hand, paintings and calligraphy by Zen master Hakuin – Audrey Yoshiko Seo & Stephen Addiss, 2010
- Zen Women, Grace Schireson, 2009
- Het Verborgen Licht , Florence Caplow en Susan Moon, 2017